Wyobraź sobie (choć pewnie nie musisz sobie wyobrażać) nastolatka (lub siebie), który przewija TikToka czy Instagram. Na ekranie pojawia się uśmiechnięta, dobrze znana z internetu lub telewizji osoba: markowe ubrania, egzotyczne wakacje, nowy samochód. W głowie nastolatka szybko rodzi się wniosek:

– On na pewno ma cudowne życie – bogate, szczęśliwe, beztroskie. Zero kłopotów, zero kompleksów, zero nieszczęść, zero niefartu, zero nietrafionych decyzji, zero rozczarowań…

Czy to prawda? Być może tak, być może nie. Ale ważniejsze pytanie brzmi:
dlaczego tak łatwo w to wierzymy?

Tu w grę wchodzą cztery psychologiczne mechanizmy:

• schematy poznawcze,
• stereotypy,
• heurystyki,
• atrybucje.

A teraz z polskiego na nasze.

Schematy poznawcze: gotowe „szablony” w głowie.

Każdy z nas przechowuje w pamięci schematy – czyli uproszczone obrazy tego, jak wygląda pewna rola, grupa czy sytuacja. Schemat influencera obejmuje np.: podróże, luksus, mnóstwo znajomych i wieczny uśmiech, bajkowe życie bez najmniejszych nawet oznak tego, że może być inaczej (czytaj: nie tak „kolorowo”). Kiedy nastolatek widzi filmik na tik-toku lub innej platformie społecznościowej zgodny z tym wzorcem, mózg automatycznie dopasowuje go do schematu i traktuje jako potwierdzenie:

– To właśnie jest życie influencera.

Schematy dotyczą każdego i każdej z nas, niezależnie od wieku.
Wyobraźmy sobie, że widzimy na ulicy człowieka w eleganckim garniturze, z teczką i telefonem. Czy o takiej osobie pomyślimy, że ma złe zamiary, że to złodziej, oszust lub morderca? Raczej będziemy skłonni uznać, że to np. biznesmen, człowiek, który pewnie ma ważne spotkanie.

Stereotyp: uproszczone obrazy grup.

To szczególny rodzaj schematu, który dotyczy przekonań na temat np. całej grupy społecznej i jest uproszczony, często sztywny. Może być pozytywny lub negatywny, ale zawsze generalizuje, czyli uogólnia – przypisuje on takie same cechy wszystkim członkom grupy, niezależnie od ich indywidualnych różnic.
Przykłady:

• „Kobiety są emocjonalne”
• „Niemcy są zdyscyplinowani”
• „Młodzież jest nieodpowiedzialna”

To stereotypy, bo przypisują cechy całej grupie bez uwzględnienia jednostkowych różnic.

Przykład z influencerami:
„Oni są zawsze bogaci i szczęśliwi”.

Taki stereotyp działa jak filtr: ludzie zaczynają ignorować informacje, które nie pasują do tej wizji (np. zmęczenie, presja, hejt, które influencerzy też przeżywają).

Ważne: stereotypy mogą prowadzić do uprzedzeń (emocjonalnych postaw wobec grupy) i dyskryminacji (działań wobec niej). Dlatego w psychologii często analizuje się je jako zjawiska utrudniające obiektywne postrzeganie innych ludzi.

Heurystyka: wnioskowanie na skróty.

Heurystyki to proste reguły myślenia (takie „mentalne przejścia na skróty”), które pomagają szybko podejmować decyzje i oceniać sytuacje. Najczęściej działają skutecznie, ale czasem prowadzą do błędów.

Na przykład, heurystyka dostępności polega na tym, że oceniamy prawdopodobieństwo jakiegoś zdarzenia na podstawie łatwości, z jaką przychodzi nam przywołanie podobnych przypadków z pamięci. Jeśli często słyszysz w mediach o katastrofach lotniczych, możesz przeceniać ryzyko latania samolotem – mimo że statystycznie jest to bardzo bezpieczny środek transportu

Heurystyka reprezentatywności polega na tym, że oceniamy coś na podstawie podobieństwa do naszego wyobrażenia danej osoby czy sytuacji, np. widzimy kogoś, kto ma drogie ubrania, podróżuje i się uśmiecha. Wniosek: na pewno jest szczęśliwy i bogaty. Dlatego właśnie, gdy spotykamy w bibliotece młodą osobę w okularach, z notatkami, wnioskujemy, że to musi być student, choć może być to licealista przygotowujący się do matury lub… to może być naprawdę każdy!

Atrybucja: jak wyjaśniamy zachowania innych.

To sposób, w jaki tłumaczymy, dlaczego ktoś zrobił to, co zrobił. Możemy szukać przyczyn w cechach danej osoby (atrybucja wewnętrzna) albo w okolicznościach (atrybucja sytuacyjna). Na atrybucjach właśnie opierają swoje działania wszelkiego rodzaju oszuści, choć pewnie niewielu zdaje sobie sprawę, że to właśnie one bardzo ułatwiają im niecne występki. Kiedy ktoś dzwoni do nas i mówi spokojnym, pewnym głosem, uruchamiamy atrybucję:
– Mówi tak przekonująco, więc na pewno jest specjalistą/policjantem/pracownikiem banku.

Oszuści często zakładają garnitur, prezentują luksusowy samochód czy pokazują dowody przelewów. Nasz umysł atrybuuje więc:
– Wygląda wiarygodnie, więc to musi być prawda.

W rzeczywistości mylna atrybucja sprawia, że łatwo dajemy się nabrać. Jeśli nasz kolega się spóźnia na ustalone przed tygodniem naprawdę ważne spotkanie, możemy wnioskować, że jego zachowanie to braku szacunku (cecha wewnętrzna) zamiast pomyśleć o tym, że o 16:45 w piątek może się spóźniać z powodu korków (przyczyna sytuacyjna).

Dlaczego to niebezpieczne?

Dla młodych ludzi, którzy dopiero kształtują swój obraz świata, takie uproszczenia mogą prowadzić do: obniżenia samooceny („inni mają lepiej niż ja”), porównań społecznych, podatności na manipulację (np. oszustwa finansowe, „łatwe inwestycje”).

Jak się bronić przed złudzeniami?

Warto pamiętać, że bardzo często nasz mózg działa na skróty.
Warto zadać sobie krytyczne pytania dotyczące tego, co widzimy i doświadczamy, np.
– Czy widzę pełny obraz sytuacji, czy tylko wycinek?

Oczywiście, te pytania warto zadawać również nastolatkom, którzy często zakładają, że to co widzą, słyszą, czują to 100%, niewzruszalna prawda. Warto być ostrożnym wobec naszego pierwszego wrażenia – czy to, że ktoś wygląda profesjonalnie, naprawdę oznacza, że jest ekspertem? Czy to, że ktoś wygląda na „uczciwego”, „miłego”, „szczerego” oznacza, że jest właśnie takim człowiekiem? Warto zastanowić się nad alternatywnymi wyjaśnieniami zachowania, które nam się nie podoba lub takiego, które jest baaardzo miłe.

Spóźnienie nie zawsze oznacza brak szacunku, luksusowe zdjęcia nie zawsze oznaczają bogactwo. To, że patrząc na influencera myślimy „Ten to ma idealne życie”, albo że wierzymy obcemu w garniturze „bo wygląda wiarygodnie”, nie jest dowodem na prawdę – to efekt schematów, stereotypów, heurystyk i atrybucji.

Świadomość tych mechanizmów daje nam tarczę – pozwala zobaczyć, że to, w jaki sposób ktoś się prezentuje, to jedynie fragment rzeczywistości, a nie cała prawda.

Zdjęcie: Freepik z wykorzystaniem AI